تقلب یا طرح پانزی را به زبان بسیار ساده این طور می‌توان تعریف کرد: پرداخت سود حاصل از سرمایه‌گذاری اولیه با آورده یا سرمایه‌گذاری جدید همان سرمایه‌گذاران یا افراد دیگر. برای مثال، اگر نفر اول 100 دلار در یک طرح پانزی سرمایه‌گذاری کند و انتظار دریافت سود 10 درصدی داشته باشد، این 10 دلار سود، نه از محل افزایش ارزش سرمایه‌گذاری 100 دلار اولیه، بلکه از محل آورده‌ی سرمایه گذاران بعدی تامین و پرداخت می‌شود؛ در این مثال، نفر دومی که 200 دلار سرمایه‌گذاری می‌کند، در واقع، منبعی برای پرداخت 10 دلار سود سرمایه‌گذاری نفر اول ایجاد کرده است. این روند تا زمانی ادامه می‌یابد که فرد یا شرکت متقلب، توان تامین مالی جدید برای پرداخت اصل و/یا سود سرمایه‌گذاران پیشین را از دست دهد.

این دقیقا همان اتفاقی است که برای برنارد لارنس می‌داف، ملقب به «برنی» افتاد. با افزایش شدت بحران مالی آمریکا در سال 2008، می‌داف از یک سو با درخواست سرمایه‌گذاران برای بازپس‌گیری حجم بزرگی از اصل دارایی‌های سرمایه‌گذاری شده مواجه شد و از طرفی، کسی در آن زمان مایل به سرمایه‌گذاری در دارایی‌های تحت مدیریت وی نبود. در نتیجه، برنی از تامین وجوه مورد نیاز برای پرداخت اصل و سود دارایی‌های سرمایه‌گذاری شده در شرکت خود بازماند. 

* برنی می‌داف نفر وسط در عکس است.

اما چرا تقلب می‌داف توسط نهادهای ناظر مانند SEC کشف نشد؟ چرا ده سال تلاش‌های بی‌وقفه‌ی گروهی کوچک شامل حسابداری باهوش به نام هری مارکوپولوس بدون نتیجه باقی ماند؟ و چرا کسی در اصل به آن‌چه که در حال وقوع بود، توجهی نمی‌کرد؟ در میانه‌ی بحران مالی سال 2008 و تنها هفت سال پس از رسوایی مالی انران (که می‌توانید شرح و مستند آن را در این‌جا بخوانید و ببینید)، یک تقلب مالی بزرگ دیگر، پایه‌های دنیای سرمایه‌داری مدرن را لرزاند. می‌داف که شرکت خود را در سال 1960 با سرمایه‌ای 5,000 دلاری حاصل از پس انداز شغل نجات غریقی‌اش تاسیس کرده بود، طرح تقلبی به بزرگی 50 میلیارد دلار را به اجرا درآورد.

* هری مارکوپولوس، کسی که از وی به عنوان افشاگر طرح پونزی می‌داف یاد می‌شود.

در سال 1999، هری مارکوپولوس متوجه می‌شود که یکی از مشتریان شرکتی که در آن مشغول به کار است، با صندوق سرمایه‌گذاری‌ای همکاری دارد که خالص بازدهی آن در حدود 1 تا 2 درصد در ماه است. وی پس از بررسی اولیه اطلاعات مالی این شرکت، به تیمی کوچک از همکاران خود اعلام می‌کند که اطلاعات و صورت‌های مالی نشان از تقلبی بزرگ دارند. از آن سال، تلاش وی برای اثبات ادعای خود به همراه آن دو نفر از همکاران و خبرنگاری تحقیقی که بعدتر به آن‌ها اضافه شد تا حدود ده سال ادامه یافت. قسمت جالب ماجرا آن‌جا است که با وجود تمامی این تلاش‌ها از جمله اطلاع‌رسانی به نهادهای ناظر و جلب نظر بسیاری از شرکای تجاری شرکت می‌داف، آن‌ها نتوانستند رسانه‌های بزرگ و نهادهای ناظر، به خصوص SEC را قانع کنند تا تحقیقات مستقلی علیه می‌داف انجام دهند یا مطلب مهمی پیرامون آن منتشر سازند! آیا این نهادها به‌راستی بر چیزی سرپوش می‌گذاشتند؟ آیا از آن چه می‌گذشت ناآگاه بودند یا تمایلی به دیدن نداشتند؟ آیا آن‌ها به نوعی رشوه دریافت کرده بودند؟ میزان فساد حاکم بر سیستم تا چه میزان بوده است؟ این‌ها همه از آن دست سوالاتی هستند که شاید هرگز پاسخ درستی بدان‌ها داده نشود. چیزی که اهمیت دارد، اعتماد عمومی سلب شده از نهادهای ناظر و خساراتی مادی و معنوی به جای مانده از آن ماجرا است. اما مارکوپولوس چگونه متوجه این تقلب شده بود؟ روایت خود وی از این ماجرا را در مستند ببینید.

* مقامات وقت SEC در حال پاسخگویی به سوالات کمیته خدمات مالی کنگره

روایت هالیوودی این داستان با عنوان «جادوگر دروغ‌ها» که در سال 2017 به روی پرده رفت، بیشتر بر جنبه‌های زندگی فردی و روابط خانوادگی می‌داف تمرکز دارد. نقش می‌داف را رابرت دنیرو بازی کرده و امتیاز فیلم در IMDB و Rotten tomatoes به ترتیب 6.8 و %74 است. این فیلم را می‌توانید با دوبله فارسی در آپارات تماشا کنید.

پی‌نوشت یکم: می‌داف در سال 2009 به 150 سال زندان محکوم شد و ظاهرا درخواست اخیر وی برای آزادی به‌علت بیماری و شرایط حاد جسمانی از سوی دادگاه به‌دلیل عدم پشیمانی از جرم ارتکابی رد شده است. می‌داف اکنون از سرطان کلیه رنج می‌برد و پزشکان اذعان داشته‌اند که کمتر از 18 ماه از زندگی وی باقی مانده است (مطابق فایل درخواست وی به دادگاه در تاریخ 5 فوریه 2020).

پی‌نوشت دوم: می‌داف سه سال ریاست بورس نزدک (NASDAQ) را بر عهده داشت!

پی‌نوشت سوم: می‌داف که در سال 2008 میلیاردها دلار را تحت مدیریت خود داشت، در سال 2013 از حقوق کار در زندان خود برای یک ماه 40 دلار به‌دست آورد!

پی‌نوشت چهارم: مارک، پسر بزرگ می‌داف در دومین سالگرد آشکارسازی تقلب پدرش خودکشی کرد. پسر دیگر وی یعنی اندرو، در سال 2014 به‌دلیل ابتلا به سرطان لنف درگذشت. همسر می‌داف (روث)، که متولد 1941 بوده و اکنون 78 سال دارد، با ثروتی کمتر از 2 میلیون دلار، در خانه‌ای 90 متری و اجاره‌ای در کنیتیکت زندگی می‌کند و صاحب یک تیوتا پریوس است! 

پی‌نوشت پنجم: هری مارکوپولوس در آگوست 2019 ادعا کرد صورت‌های مالی شرکت جنرال الکتریک نادرست و متقلبانه است. گویا حسابدار و بازرس تقلب جسور داستان ما به دنبال شکار بزرگ بعدی خود است. روایت کامل‌تر ماجرای جدید وی را در بیزینس اینسایدر بخوانید.